อุจฺฉุอาทิอุปมาสุ อิทํ มุขมตฺตสฺส ทสฺสนํ – ยถา อุจฺฉุรสํ คเหตุกาโม อุจฺฉูนิ อุจฺฉุยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา เอกวารํ ทฺวิวารํ ยนฺตกฺกมนมตฺเตน อุจฺฉุรเส อนิกฺขมนฺเต น อุจฺฉูนิ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติ, ยถา วา โจเร คเหตฺวา เตหิ กตกมฺมํ ชานิตุกาโม ทฺวตฺติปฺปหารมตฺเตน เตสุ ตมตฺถํ อกเถนฺเตสุ น เต มุญฺจติ, ยถา วา ปน โคทมฺมโก โคณํ ทเมตุกาโม ธุเร ตํ โยเชตฺวา เอกวารํ ทฺวิวารํ ตสฺมิํ ปเถน อคจฺฉนฺเต น วิสฺสชฺเชติ, ยถา จ ทธิํ มนฺเถตฺวา นวนีตํ คเหตุกาโม ทธิกลสิยํ มนฺถํ ปกฺขิปิตฺวา สกิํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา มนฺถสฺส ภมนมตฺเตน นวนีเต อนุปฺปชฺชนฺเต น ทธิํ ฉฑฺเฑติ, ยถา วา ปน มจฺเฉ ปจิตฺวา ขาทิตุกาโม เอกวารํ ทฺวิวารํ อคฺคิทานมตฺเตน มจฺเฉสุ อปจฺจนฺเตสุ น เต ฉฑฺเฑติฯ ‘‘อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘อถ โข นํ อุจฺฉุยนฺเต ปุนปฺปุนํ อุปฺปีเฬตี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อุปมตฺโถ โยเชตพฺโพฯ

อรูปธมฺมานํ อุปฏฺฐานาการกถาวณฺณนา

[670] อากิรียนฺติ อภิมุขา โหนฺติ เอเตหีติ อาการา, อรูปธมฺมานํ อุปฏฺฐานสฺส มุขภูตา ผุสนานุภวนวิชานนปฺปการาติ อาห ‘‘อรูปธมฺมา ตีหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐหนฺตี’’ติอาทิฯ อารมฺมเณ ปวตฺตมาเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อสติปิ ปุพฺพาปริเย ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, ตตฺถ สพฺพปฐมํ อภินิปตนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส’’ติฯ เตนสฺส ผุสนากาเรน สุปากฏภาเวน อุปฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ ผสฺเส ปน อุปฏฺฐิเต ยสฺมิํ อารมฺมเณ โส ผสฺโส, ตสฺส อนุภวนลกฺขณา เวทนา, สญฺชานนลกฺขณา สญฺญา, อายูหนลกฺขณา เจตนา, ปฏิวิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณนฺติ อิเมปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติอาทิฯ เอวํ สลกฺขณสงฺเขปโต จตุธาตุววตฺถานวเสน ผสฺสมุเขน อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต จตุธาตุววตฺถานวเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เกเส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เกเส ปถวีธาตูติ เกสสงฺขาเต ปถวีโกฏฺฐาเส ปถวีธาตุฯ ลกฺขณวิภตฺติโต หิ ธาตุววตฺถานทสฺสนเมตํฯ

ปุนปิ ทฺวินฺนํ ธาตุววตฺถานานํ วเสน เวทนามุเขน อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺส รสานุภวนกเวทนาติ ถทฺธภาวสงฺขาตสฺส โผฏฺฐพฺพสภาวสฺส อนุภวนวเสน ปวตฺตเวทนาฯ

อปรสฺสาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อารมฺมณปฏิวิชานนนฺติ ถทฺธตาสงฺขาตโผฏฺฐพฺพารมฺมณปฏิวิชานนํฯ กายทฺวาราภินิหตํ, เกวลํ วา มโนทฺวาริกชวนวิญฺญาณมาหฯ

ตญฺหิ ‘‘ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ ปฏิวิชานาติ, อิตรํ ปน กกฺขฬลกฺขณปฏิวิชานนมตฺตเมวาติฯ

เอเตเนว อุปาเยนาติ ยฺวายํ สลกฺขณสงฺเขปโต, สลกฺขณวิภตฺติโต จ ธาตุววตฺถานวเสน รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ฐิตสฺส ผสฺสาทิมุเขน อรูปปริคฺคณฺหนุปาโย ทสฺสิโต, เอเตเนว อุปาเยนฯ กมฺมสมุฏฺฐานเกเสติ จตุสมุฏฺฐานเกสโต นิทฺธาริเต กมฺมสมุฏฺฐานเกเสฯ กกฺขฬลกฺขณาติอาทินา นเยนาติ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตู’’ติอาทินา ลกฺขณวิเสเสน สทฺธิํ ธาตฺวนฺตรานิเยว, อถ โข เอกสมุฏฺฐานาทิเภทานิ โกฏฺฐาสนฺตรานิปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสู’’ติฯ สพฺพํ นยเภทํ อนุคนฺตฺวาติ ยฺวายํ ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสุ ปถวีธาตุอาทีนํ ลกฺขณาทิโต ววตฺถาปนวเสน นานาวิโธ รูปปริคฺคหนโย วุตฺโต, ตํ สพฺพํ นยเภทํ นยวิเสสํ อนุคนฺตฺวา, จกฺขุธาตุอาทีสุ รูปปริคฺคหมุเขสุ อรูปปริคฺคหทสฺสนวเสน โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺริทํ โยชนามุขมตฺตทสฺสนํ – เอกสฺส ตาว ‘‘จกฺขุธาตุ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. 600) นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ‘‘ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ ตถา ‘‘ยถาวุตฺตลกฺขณาย จกฺขุธาตุยา รสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทิ โยเชตพฺพํฯ ตถา ‘‘ยถาวุตฺตลกฺขณา จกฺขุธาตู’’ติ, ‘‘อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ อายตนาทิวเสน รูปปริคฺคหมุเขสุปิ เอเสว นโยฯ

[671] ยถา นาม เหฏฺฐิมฌานํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตเมว อุปริฌานสฺส ปาทกํ ปทฏฺฐานํ โหติ, น ปฏิลทฺธมตฺตํ, เอวํ รูปปริคฺคโห สุวิสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ เอว อรูปปริคฺคหสฺส ปาทกํ ปทฏฺฐานํ โหติ, น อวิสุทฺโธ, ตสฺมา รูปารูปสฺส เอกเทเสปิ อนุปฏฺฐิเต โส อวิสุทฺโธ เอว นาม โหติ, ปเคว พหูสุ อนุปฏฺฐิเตสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ ปพฺพเตยฺยา คาวี วิย พาลา อพฺยตฺตา อเขตฺตญฺญูฯ

ขคฺเคนาติ ขคฺคคฺเคนฯ สมุคฺคนฺติ มญฺชูสาสทิสํ มหาสมุคฺคํฯ อปริคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺส อวิภตฺตํ วิย อุปฏฺฐหนฺตมฺปิ นามรูปํ วิภตฺตสภาวเมว, ตสฺส จ วิภาโค กมฺมฏฺฐานปริคฺคเหสุ ปากโฏ โหตีติ จ ทสฺสนตฺถํ สมุคฺควิวรณํ, ยมกตาลกนฺทผาลนญฺจ นิทสฺสนภาเวน วุตฺตํฯ ยมกตาลกนฺทญฺหิ ภินฺนสนฺตานมฺปิ อภินฺนํ วิย อุปฏฺฐาติ, เอวํ รูปารูปธมฺมาติฯ สพฺเพปิ เตภูมเก ธมฺเม นามญฺจ รูปญฺจาติ ทฺเวธา ววตฺถเปตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สพฺพ-สทฺโท อนวเสสปริยาทายโก, นามรูปภาโว ปน อญฺญมญฺญวิธุโรติ น ตทุภยํ สมุทายวเสน ปริสมาปเยตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ยเทตฺถ นมนลกฺขณํ, ตํ นามํฯ ยํ รุปฺปนลกฺขณํ, ตํ รูป’’นฺติ เอวํ ทฺเวธา ววตฺถเปตีติ อตฺโถฯ เอวํ ววตฺถเปนฺโตเยว จ ตทุภยวินิมุตฺตสฺส เตภูมกธมฺเมสุ กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวโต ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกธมฺเม นามญฺจ รูปญฺจาติ ทฺเวธา ววตฺถเปตี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ เอเตเนว ตสฺส ทุวิธภาเว สิทฺเธ ‘‘ทฺเวธา ววตฺถเปตี’’ติ อิทํ นามรูปวินิมุตฺตสฺส อญฺญสฺส อภาวทสฺสนตฺถํฯ เตเนวาห ‘‘นามรูปมตฺตโต อุทฺธ’’นฺติอาทิฯ ‘‘สพฺเพปิ เตภูมเก ธมฺเม’’ติ ปน สพฺพคฺคหณญฺเจตฺถ สมฺมสมนุปคสฺส ธมฺมสฺส อนวเสเสตพฺพตาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ อนวเสสโต ปริญฺเญยฺยํ เอกํสโต วิรชฺชิตพฺพํ, ตโต จ จิตฺตํ วิราชยํ ปโมเจตพฺพํฯ เตนาห ภควา –

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ ตตฺถ จิตฺตํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายฯ สพฺพญฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ ตตฺถ จิตฺตํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (สํ. นิ. 4.26-27)ฯ

ยทิ เตภูมกํ ธมฺมชาตํ อนวเสสโต คหิตํ ‘‘นามรูป’’นฺติ, ยํ อิโต พาหิรเกหิ ปทตฺถภาเวน ปริกปฺปิตํ, เสยฺยถิทํ – ปกติอาทิ ทฺรพฺยาทิ ชีวาทิ กายาทิฯ ตตฺถ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ? อุมฺมตฺตกวิปลฺลาสสทิเส อสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิเต กา ตตฺถ อญฺญา ปฏิปตฺติ อญฺญตฺร อชฺฌุเปกฺขนโตฯ อถ วา เตปิ นามรูปนฺโตคธภาวาภาววเสน นิจฺฉิตา เอวาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? ปกติ, มหา, อหํกาโร, ตมฺมตฺตานิ, อินฺทฺริยานิ, ภูตานิ, ปุริโสติ เอเต ปกติอาทโยฯ ตตฺถ สมภาเวน ปวตฺตมานานํ สตฺตรชตมสงฺขาตานํ สุขทุกฺขโมหานํ สมุทาโย ปกติ, ปธานนฺติ จ วุจฺจติฯ สตฺตมตฺตสมฺปเวทนีโย มหา, พุทฺธีติ เกจิฯ

สตฺตรชาทีสุ อภิมาโน อหํกาโร, อสฺมิมตฺตาติ เกจิฯ สทฺทผสฺสรูปรสคนฺธา ตมฺมตฺตานิ อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐานํ ปถวีอาทีนํ เอกุตฺตรตาทสฺสนโต เอกุตฺตรานิ ตมฺมตฺตานีติ วิชฺฌวาสิเอกลกฺขเณหิ ตมฺมตฺเตหิ เอกลกฺขณา วิเสสา สชิยนฺติ, สุขุมภาเวน ปน เนสํ สมฺปเวสนโต เอกุตฺตรตาติ เกจิฯ โสตาทีนิ ปญฺจ สวนาทิวุตฺติกานิ พุทฺธินฺทฺริยานิ, วจนาทานวิจรณุสฺสคฺคานนฺทกิจฺจานิ วาจาทีนิ ปญฺจ กมฺมินฺทฺริยานิฯ มโน อนฺโตกรณํ, อิตรํ พาหิรกรณํฯ คนฺธาทีหิ อารทฺธานิ ปถวีอุทกอคฺคิวายุอากาสานิ ภูตานิ, เจตนาสภาโว ปุริโสติ เอวํ ปกติอาทีนิ สรูปโต เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺถ หิ ปกติ ตาว สุขทุกฺขโมหมตฺตตาย นามํ, สมวิสมภาวาปตฺติโต อนิจฺจา, ทุกฺขา, สงฺขตา จ อาปนฺนาฯ มหาปิ ‘‘ตสฺมา อลิงฺคโต ลิงฺควิเสสามตฺโต มหา อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนโต, พุทฺธิภาวานุชานนโต จ นามํ, อนิจฺจํ, สงฺขตเมว จ อาปนฺนํฯ ‘‘ตสฺมา มหโต ฉ วิเสสา สชิยนฺตี’’ติ สกฺกเต วจนโต ‘‘อสฺมี’’ติ คหณนิมิตฺตภาวานุชานเนน อหํกาโร อภิมาโนติ กตฺวา นามํ, ตโต เอว อนิจฺจสงฺขตภาวาปตฺติ จสฺส สิทฺธาฯ อิตรํ ตมฺมตฺตปญฺจกํ คนฺธรสรูปผสฺสสทฺทภาวานุชานนโต รูปํ, อรูปนฺติ ปน กาปิลานํ มิจฺฉาภินิเวสมตฺตํฯ เต หิ โสฬส วิเสสา ปญฺจ ภูตานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ ภูเตหิ ภูตวิเสสานีติ คนฺธาทิตมฺมตฺเตหิ ตนฺนิสฺสยานิ ปถวีอาโปเตโชวาโยอากาสสงฺขาตานิ ภูตานิ อิจฺฉิตานิฯ ‘‘ตพฺพิเสสา จ นานาชาติกา อหํการโต จ อินฺทฺริยานี’’ติ วจนโต โสตกายจกฺขุชิวฺหาฆานวาจาปาณิปาทปายูปตฺถานิ เจว มโน จาติ เอกาทสินฺทฺริยานิฯ

ตตฺถ มโน นามํ, อิตรานิ สพฺพานิ รูปํฯ วาจาติ เจตฺถ อตฺถาวโชตกสฺส อกฺขรสมุทายสฺส คหณํฯ อิเมสํ ปน ธมฺมิโน ธมฺมสฺส อนญฺญตฺถสฺส อิจฺฉิตตฺตา สิทฺธาว อนิจฺจตา ปริณามปกฺเข, อภิพฺยตฺติปกฺเขปิ ยทิ ตพฺพิสยญาณุปฺปาเทน อภิพฺยญฺชนํ สิทฺธาว อนิจฺจตา, อถ ตโต ปุพฺเพปิ ญาณํ อตฺเถวฯ อกฺขพฺยตฺติวาโท ปน สิยาติ อิทเมตฺถ ทิสามตฺตํฯ ทฺรพฺยคุณกมฺมสามญฺญวิเสสสมวายา ทฺรพฺยาทิกาฯ

ตตฺถ ปถวี อาโป เตโช วายุ อากาโส กาโล ทิสา อตฺตา มโนติ นว ทฺรพฺยานิฯ สทฺท รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขา ปริมาณานิ ปุถูตฺว สํโยค วิโยค ปรตฺวา ปรตฺว พุทฺธิ สุข ทุกฺข อิจฺฉา โทส ปยตฺต คุรุตฺว ทฺรวตฺว สฺเนห เวคา สงฺขารา ทิฏฺฐา เจติ เอวเมเต เตวีสติ คุณาฯ อุกฺเขปนํ อวกฺเขปนมากุจนํ ปสารณํ คมนมิติ ปญฺจ กมฺมานิฯ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐสุ อวิสิฏฺฐมภิธานํ ปจฺจโย โหติฯ สํ-อิติ ยโต ทฺรพฺยคุณกมฺเมสุ สา อตฺถิ เอวาติ เอตํ มหาสามญฺญํฯ ปถวีอาทีสุ อนุวตฺติพฺยาวุตฺติพุทฺธินิมิตฺตํ ทฺรพฺยตฺวาทิ, ตํ ยถา ทฺรพฺยตฺว คุณตฺว กมฺมตฺว ฆฏตฺวาทิ, เอโส สามญฺญวิเสโสฯ อิห ตนฺเตสุ ปโฏ, กปาเลสุ ฆโฏติ อิเหติ ยโต เหตุเหตุผลานํ สมฺพนฺโธ สมวาโยติ วุตฺโต, สมวาโยติ เอวเมเต ทฺรพฺยาทิกาฯ

ตตฺถ ปถวี อาป เตช วายู ภูตรูปํ, อากาสํ เตสํ อภาวมตฺตํ, ปริจฺเฉโท วา, จนฺทสูริยาทิปริวตฺตนํ, ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตํ กาโลฯ ตถา ทิสา, อตฺตา จฯ มโน นามํฯ สทฺทรูปรสคนฺธา รูปเมวฯ ตถา ผสฺโส ภูตตฺตยสภาวโตฯ สงฺขา เอกาทิกา ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตํฯ ตถา อวยวสมุทาเย คุณวิเสสวเสน, สณฺฐานวิเสสวเสน วา มหนฺตํ ทีฆํ, ตพฺพิปริยายโต อณุ รสฺสนฺติ ภินฺนลกฺขณเทเสสุ ปุถุตฺวนฺติฯ ภินฺนเทสชานํ สหภาเว สํโยโคติฯ ตทปาเย วิโยโคติฯ สมานทิสาเทสคตานํ รูปานํ มหทพฺพนฺตรานํ วเสน ปรมปรนฺติ ปญฺญตฺติมตฺตํฯ พุทฺธิสุขทุกฺขอิจฺฉาโทสปยตฺตา นามเมวฯ คุรุตฺว ทฺรวตฺว สฺเนหเวคา รูปธมฺมานํ ปวตฺติวิเสสโต คเหตพฺพาการาฯ อิตโร สงฺขาโร ญาณสฺส ปวตฺติวิเสโสฯ อทิฏฺโฐปิ ธมฺมาธมฺมภาวโต นามเมวฯ อุกฺเขปนํ อวกฺเขปนํ อากุจนํ ปสารณํ คมนนฺติ รูปธมฺมานํ ปวตฺติมตฺตํฯ สทิสาสทิสตายํ สามญฺญวิเสสสญฺญา, อยุตฺตสมฺพนฺเธ สมวายสมญฺญาติ ทฺรพฺยาทีนมฺปิ นามรูปนฺโตคธตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ชีวาชีวพนฺธ ปุญฺญ ปาปาสว สํวรนิชฺชรวิโมกฺขา ชีวาทิกาฯ ตตฺถ ชีโวติ อตฺตาฯ ปุคฺคลธมฺมาธมฺมากาสกาเลสุ อชีวสญฺญาฯ เตสุ สทฺทผสฺสรูปรสคนฺธสณฺฐานพนฺธเภทสุขุมปรอปราฆาตปฺปภาจฺฉาโยชฺชากตมานิ ปุคฺคลลกฺขณนฺติ ปุคฺคโล รูปํ รูปธมฺมานํ ปวตฺติอาการมตฺตโตฯ

ธมฺมาธมฺมา ชีวปุคฺคลานํ คติฏฺฐิติมตฺตตาย ตทวิสิฏฺฐา ฯ อากาสกาลา ปญฺญตฺติมตฺตํฯ พนฺโธ ‘‘กมฺมปุคฺคลนฺตรสํโยโค’’ติ วจนโต เตหิ อนญฺโญฯ ปุญฺญปาปานิ นามนฺติ ปากฏเมวฯ ‘‘กมฺมปุคฺคลานมาสโว’’ติ วจนโต ปุญฺญาปุญฺญสมฺภเว อาสวสมญฺญาติ ตโต อวิสิฏฺโฐ อาสโวฯ ‘‘อาสวนิโรโธ สํวโร’’ติ วจนโต ปฏิปกฺเขน ปุญฺญาปุญฺญนิโรโธ สํวโรฯ ‘‘กมฺมผลปฺปวตฺติยา ปกติยา อปฺปวตฺติ นิชฺชโร’’ติ วจนโต วิปากนิโรธนิมิตฺตํ นิชฺชโรฯ โมกฺโขปิ ‘‘สพฺพกมฺมวิโมกฺโข’’ติ วจนโต กมฺมปุคฺคลชีววิโยโคฯ ตตฺถ กมฺมปุคฺคลานํ สทฺทาทิลกฺขณตาย รูปมตฺตตา ปุญฺญาปุญฺญมตฺตตาย อรูปตาฯ ชีโว จ อรูปมตฺตเมวาติ อยํ ทฺรพฺยโมกฺโขฯ ภาวโมกฺโข ปน ชีวสฺส ราคาทิภาวาปริณาโม ราคาทโย นามเมวาติ ชีวาทโยปิ นามรูปนฺโตคธา เอวฯ

กายปฺปวตฺติคติชาติพนฺธาปวคฺคา กายาทิกาฯ ตตฺถ ปถวีอาปเตชวายุอตฺตสุขทุกฺเขสุ กายสมญฺญาฯ ตทวิสิฏฺฐา ปวตฺติคติชาติพนฺธาปวคฺคา, ‘‘ภาโวติ อตฺโถ, กาโยติ อนตฺถนฺตร’’นฺติ วจนโต กายโต อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถิฯ ‘‘ปวตฺติสญฺญา กิริยาสํโยควิภาเคสู’’ติ วจนโต คติอาทิปฺปกาเรน ปวตฺตา ปถวีอาทโย เอว ปวตฺติ อุปจาโรฯ ‘‘ตสฺมิํ อนตฺถนฺตร’’นฺติ วจนโต กายโต อนญฺญา สุรมนุชเปตติรจฺฉานนรกูปปตฺติโย คติโยฯ ตาสุ ปุริมาปุริมาวิสิฏฺโฐ คตีสุ ชาตสฺส นิจฺฉโยปิ ปวตฺติมตฺตนฺติ ตโต อนญฺญา กณฺหนีลรตฺตปีตสุกฺกอติสุกฺกสงฺขาตา ชาติโยฯ ตา อุตฺตรุตฺตรวิสิฏฺฐา อญฺญาณโมหราคโทสตตฺวาสนฺทสฺสนปฺปายา สุกฺกชาติ, อนฺตา อจฺจนฺตวิมุตฺตา อวคาหิตตฺวา จาติ สุกฺกชาติ ฯ ‘‘โทเสสุ พนฺธสมญฺญา’’ติ วจนโต อญฺญาณาทิลกฺขณสฺส พนฺธสฺส ชีวโต อนญฺญตาฯ อญฺญาณาทิโทสาภาวโต อปวคฺคสิทฺธีติ กายาทโยปิ นามรูปมตฺตเมวฯ

โยปิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ปุริโส อตฺตา ชีโว’’ติอาทิปริยาเยหิ วุตฺโต อตฺตปทตฺโถ, โสปิ ยถารหํ นามรูปมตฺตํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต, นามรูปมตฺตเมว วาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตปิ นามรูปนฺโตคธภาวาภาววเสน นิจฺฉิตา เอวา’’ติฯ

สมฺพหุลสุตฺตนฺตสํสนฺทนากถาวณฺณนา

[672] โสติ โส วิปสฺสนากมฺมิโก โยคาวจโรฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ ยาถาวสรสโตติ ยถาภูตสภาวโตฯ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา เอตมตฺถํ สํสนฺเทตฺวา ววตฺถเปตีติ สมฺพนฺโธฯ โลกสมญฺญายปิ ปหานตฺถาย, ปเคว ‘‘สตฺโต ชีโว’’ติ ปวตฺตนกมิจฺฉาภินิเวสสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ นามรูปมตฺตตาย อวินิจฺฉตตฺตา, สนฺตานาทิฆนเภทสฺส จ อกตตฺตา อภินิเวเสน วินา สมูเหกตฺตคฺคหณวเสน ‘‘สตฺโต’’ติ ปวตฺโต สมฺโมโห สตฺตสมฺโมโหฯ ตสฺส วิกฺขมฺภนา อสมฺโมหภูมิฯ สมฺพหุลสุตฺตนฺตวเสนาติ ‘‘ยถาปี’’ติอาทินา อิธ วุตฺตานํ, อวุตฺตานญฺจ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, มหาลิ, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ (สํ. นิ. 3.59; มหาว. 20) เอวมาทินา สมฺพหุลานํ สุตฺตนฺตานํ วเสนฯ ‘‘นามรูปมตฺตเมวา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธายาห ‘‘เอตมตฺถ’’นฺติฯ

องฺคสมฺภาราติ องฺคสมฺภารเหตุฯ ตนฺนิมิตฺตํ ตํ อมุญฺจิตฺวา สติ เอว ตสฺมิํ ‘‘สตฺโต’’ติ โวหาโรฯ

อคารนฺเตฺววาติ ยถา กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ อุปาทาย เตสํ นามํ วิสฺสชฺเชตฺวา อคารมิจฺเจว สงฺขํ สมญฺญํ คจฺฉติ, เอวํ อฏฺฐิอาทีนิ ปฏิจฺจ อุปาทาย เตสํ นามํ วิสฺสชฺเชตฺวา รูปํ สรีรมิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉตีติ โยชนาฯ

ทุกฺขเมว สมฺโภตีติ ทุกฺขทุกฺขตาทิเภทํ ติวิธํ ทุกฺขเมว สมฺภวติ, ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว ทุกฺขํ ขณฏฺฐิติปพนฺธฏฺฐิติวเสน ติฏฺฐติ เจว ขณนิโรธอายุกฺขยนิโรธาทิวเสน นิรุชฺฌติ จาติ อตฺโถฯ อิทานิ ทุกฺขเมวาติ เอวกาเรน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาญฺญตฺรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยถาวุตฺตํ ทุกฺขํ ฐเปตฺวา ตโต อญฺญํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ น สมฺภวติ, โย ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘ชีโว’’ติ วา วุจฺเจยฺย, สพฺเพน สพฺพํ อภาวา กุโต ตสฺส นิโรโธติฯ